Wymogi BHP dla prac na dachu oraz innego typu prac na dużej wysokości są określone w rozporządzeniu ministra infrastruktury z lutego 2003 r. Ten obszerny, zawierający szczegółowe uregulowania akt prawny jest uzupełnieniem przepisów Kodeksu pracy dotyczących BHP. Warto zatem zapoznać się zarówno z przepisami rozporządzenia, jak i niektórymi przepisami Kodeksu, zwanego czasem „konstytucją świata pracy”.
Prace na dachu i BHP podczas robót budowlanych: spojrzenie na Kodeks pracy
Jak wskazaliśmy na wstępie, kwestie związane z pracami na dachu w perspektywie wymogów BHP reguluje szczegółowo rozporządzenie z 2003 r. (dalej: rozp.). Jest ono jednak aktem wykonawczym, wydanym na mocy upoważnienia zawartego w art. 237(15) § 2 k.p.
Zasadnicze znaczenie, nie tylko dla problematyki organizacji robót na dachach i na wysokości, mają art. 15 i 207 k.p. Ten drugi wskazuje, jakie podstawowe obowiązki spoczywają na każdym pracodawcy w zakresie bezpieczeństwa oraz higieny pracy. Odpowiedzialność za stan BHP może przyjąć formę odpowiedzialności majątkowej (odszkodowanie za szkodę na mieniu albo na osobie, zadośćuczynienie, renta), karnej oraz karno-administracyjnej.
Szeroka definicja
Warto przypomnieć, że przez „pracodawcę” k.p. rozumie się każdą jednostkę organizacyjną (nie musi być to osoba prawna czy np. spółka osobowa) oraz osobę fizyczną (np. przedsiębiorcę działającego na małą skalę jako podwykonawca). Ważne jest to, czy dana jednostka zatrudnia pracowników (art. 3 k.p.). Z umową o pracę mamy zaś do czynienia, gdy spełnione są przesłanki z art. 22 § 1 k.p., m.in. zobowiązanie się do świadczenia danej pracy pod kierownictwem pracodawcy (np. dekarza – majstra). Nazwa umowy (np. „o współpracę”, „zlecenie robót” itp.) nie ma znaczenia, liczą się warunki zatrudnienia (art. 22 § 1(1) k.p.).
Środki ochrony adekwatne do postępów wiedzy
W myśl art. 207, pracodawca winien chronić życie i zdrowie pracowników. BHP w zakładzie pracy powinno korzystać z osiągnięć techniki i nauki (z aktualnego stanu wiedzy w tym zakresie). Należy m.in. reagować na potrzeby z zakresu zapewnienia BPH oraz dostosowywać środki mające na celu poprawę jego poziomu. Trzeba przy tym brać pod uwagę zmieniające się warunki pracy (art. 207 § 2 pkt 3 k.p.). Wspomniane „odpowiednie wykorzystanie osiągnieć” to korzystanie z nich w stopniu, na jaki pozwalają warunki miejsca i czasu, w tym ekonomiczne (zob. np. dotyczący zakładów zdrowia wyrok SN z 13 kwietnia 2000 r., I PKN 584/99).
Kodeksowym wymogiem jest także m.in. ochrona zdrowia młodocianych, np. uczniów szkół budowlanych (ibidem, pkt 5). Obowiązki z art. 207 § 2 znajdują odpowiednie zastosowanie także do przedsiębiorców, którzy choć nie są pracodawcami, to jednak organizują pracę osób fizycznych na zasadach samozatrudnienia albo na innej podstawie niż stosunek pracy (art. 304 § 3 k.p.).
Należy pamiętać, że także pracownicy mają obowiązek kierowania się przepisami BHP, tym samym nie mogą się z nich „zwalniać”, np. powołując się na swe doświadczenie i „sprawdzone” rozwiązania sprzeczne z prawem. Dzięki temu standard bezpieczeństwa w miejscu pracy jest większy, co pozwala uniknąć np. kontuzji czy zwolnień lekarskich.
Tama dla działań in fraudem legis
Na zakreślony przez art. 207 k.p. zakres obowiązków pracodawcy nie wpływa powierzenie przezeń realizacji zadań służby BHP specjalistom zewnętrznym. Nie ma dlań znaczenia także zakres obowiązków pracowników w dziedzinie BHP przewidziany w wewnętrznych zarządzeniach kierowanych do kadry. Pracodawca nie może zatem powołać się na to, że za pewne aspekty BHP w jego przedsiębiorstwie odpowiedzialność ponoszą inne osoby. Zaniechania takich osób nie uwalniają pracodawcy od odpowiedzialności prawnej (zob. uzasadnienie wyrok SN z 14 września 2000 r., II UKN 207/00).
Gdy ze względu na rodzaj pracy występują zagrożenia zdrowia i życia pracowników, pracodawca powinien dochować szczególnej staranności w zakresie prewencji. Naruszenie obowiązku w tym obszarze można uznać za delikt, a zarazem za naruszenie obowiązków objętych stosunkiem pracy (wynikającym z umowy), określonych w art. 207. Mamy wobec tego do czynienia z przewidzianym przez art. 443 k.c. zbiegiem podstaw odpowiedzialności kontraktowej (art. 471 k.c.) oraz za czyn niedozwolony (delikt, art. 415 k.c.). Taki pogląd przyjął np. SN w wyroku z 27 stycznia 2011 r., II PK 175/10.
Prace na dachu i przepisy BHP: co mówi rozporządzenie ministra infrastruktury?
Zanim omówione zostaną dotyczące prac na dachu i wymogów BHP przepisy zawarte we wspomnianym rozporządzeniu z 2003 r., trzeba zwrócić uwagę, że zawiera ono specjalny rozdział pt. „Roboty na wysokości”. Odrębne uregulowanie wskazuje na znaczenie problematyki BHP przy tych pracach. Co ciekawe, pojęcie „robót na wysokości” jest bardzo pojemne, bowiem dotyczy nawet osób pracujących na wysokości jednego metra od poziomu gruntu lub posadzki. Chodzi zatem o znaczną część robót, z którymi możemy spotkać się na budowie, np. wykańczanie pomieszczeń przed rozpoczęciem użytkowania obiektu.
Można w tym miejscu wskazać, że każdy wykonawca robót budowlanych ma prawny obowiązek opracowania instrukcji bezpiecznego ich wykonywania. Powinien także zaznajomić pracowników w zakresie robót, które mają wykonywać (np. dekarzy – co do robót na dachach). Wszystkie te czynności winny nastąpić zanim przystąpi się do pracy na placu budowy (zob. § 2 rozp.).
Wymogi w świetle rozporządzenia z 2003 r.
Zgodnie z rozporządzeniem regulującym sprawy bezpieczeństwa pracy na budowie, osoba wykonująca prace na wysokościach w pobliżu krawędzi dachu płaskiego bądź dachu o nachyleniu do 20 procent powinna posiadać odpowiednie zabezpieczenie przed wypadkiem z wysokości (§ 7 ust.1 rozp.). Zabezpieczeniami tymi są w szczególności balustrady, siatki ochronne i siatki bezpieczeństwa (§ 6 ust.1). Ten, kto pracuje na dachu o nachyleniu powyżej 20 % powinien być zabezpieczona przez stosowanie rusztowań ochronnych. Jeżeli tego rodzaju rusztowania nie są stosowane, zabezpieczenie powinno polegać na stosowaniu środków ochrony indywidualnej lub innych urządzeń ochronnych.
Transport na wysokości
Drogi komunikacyjne dla wózków i taczek usytuowane nad poziomem terenu powyżej 1 metr powinny być zabezpieczone balustradą. Balustrada jako środek zabezpieczający składa się z deski krawężnikowej o wysokości 0,15 metra i poręczy ochronnej umieszczonej na wysokości 1,1 metra. Wolną przestrzeń pomiędzy deską krawężnikową a poręczą trzeba wypełnić tak, by zabezpieczyć pracowników przed upadkiem z wysokości (§ 15 rozp.). Jeżeli na placu robót stosowane są rusztowania systemowe, poręcz ochronna balustrady może być nieco niżej, bo na wysokości 1 m. (§ 15 ust. 3).
Niebezpieczne powierzchnie
Z kolei zgodnie z § 236 rozporządzenia z 2003 r., na dachach, których wytrzymałość nie gwarantuje bezpiecznego przebywania na nich ludzi, trzeba wykonać stałe albo przenośne mostki oraz kładki zabezpieczające.
Praca na dachu i na wysokościach: szczególne wymogi BHP
Rozporządzenie z 2003 r. zawiera przepisy szczególne dotyczące bezpieczeństwa prac na dachu oraz BHP innych robót na wysokościach (§§ 133 do 142). Określone są tam dodatkowe wymagania bezpieczeństwa dotyczące stanowisk pracy na wysokości co najmniej 1 metra od poziomu podłogi lub ziemi.
Do wymagań szczególnych należą między innymi:
1) obowiązek stosowania specjalnych, dodatkowych zabezpieczeń przed upadkiem z wysokości (§ 133 w zw. z § 15 ust. 2; to samo tyczy się klatek schodowych oraz dojść i przejść do stanowisk pracy na wysokości przynajmniej metra od poziomu gruntu/podłogi (§ 133 ust. 2 rozp.);
2) wymóg zabezpieczenia otworów w stropach przed możliwością wpadnięcia pracownika lub obowiązek ogrodzenia tych otworów balustradą (§ 134);
3) obowiązek zabezpieczenia balustradą otworów w ścianach zewnętrznych i stropach, których dolna krawędź znajduje się poniżej 1,1 m od poziomu stropu lub pomostu (§ 136);
4) zastosowanie szczególnych zabezpieczeń dotyczących stanowisk pracy przemieszczanych w poziomie (zapewnienie mocowania końcówki linki bezpieczeństwa do pomocniczej liny ochronnej) i stanowisk przemieszczanych w pionie (linka bezpieczeństwa szelek bezpieczeństwa powinna być zamocowana do prowadnicy pionowej za pomocą urządzenia samohamującego, zob. §§ 138 i 139);
5) spełnienie wymagań dotyczących drabiny bez pałąków o długości pow. 4 m. (§ 140);
6) obowiązek dodatkowego zabezpieczenia przed upadkiem z wysokości osób korzystających z urządzeń krzesełkowych, drabin linowych bądź ruchomych podestów roboczych (prowadnica pionowa powinna być zamocowana niezależnie od lin nośnych drabiny, krzesełka lub podestu, zob. § 142 rozp.).
Wiele unormowań – wspólna ratio legis
Na zakończenie warto zaznaczyć, iż do prac na dachach mogą mieć zastosowanie także inne przepisy rozporządzenia z 2003 r., w zależności od rodzaju robót. Przykładowo, w wypadku użycia maszyn na dachu zastosowanie znajdzie rozdział 7 rozporządzenia pt. „Maszyny i inne urządzenia techniczne” (§§ 61 i n.). Podstawową i ważną w praktyce zasadą jest to, że w pracach na dachu i podobnie niebezpiecznych robotach wysokościowych należy stosować zwykłe zasady BHP i dodatkowo zasady szczególne. Znaczenie ma także wiedza fachowa i doświadczenie.
Nie wszystko da się wyraźnie określić w przepisach, np. bezpieczna odległość od krawędzi dachu. Znaczenie ma tu nachylenie powierzchni, ale i wiatr, śnieg, marznący deszcz, pora dnia i wiele innych czynników wpływających na ryzyko wypadku. Konieczny jest zatem pewien margines elastyczności i pole manewru. Kluczem jest realne zapewnienie bezpieczeństwa, nie zaś formalizm lub poprzestawanie na minimum, tym bardziej na prowizorycznych „patentach”. Dzięki temu nie tylko uda się uniknąć odszkodowań i innych konsekwencji wypadków, lecz przede wszystkim stworzyć lub wzmocnić komfortową atmosferę pracy. Przyczyni się to do wzrostu jakości oddawanych robót oraz poprawy produktywności załóg.
